Dziedziczenie ustawowe i testamentowe. Kto jest spadkobiercą?

Kto natomiast dziedziczy, jeśli spadkodawca nie pozostawił żadnego testamentu albo pozostawił testament, w którym nie powołał nikogo jako spadkobiercy?

W takiej sytuacji dojdzie do dziedziczenia ustawowego, które uregulowane zostało w art. 931–940 Kodeksu cywilnego. Przepisy te określają tzw. grupy spadkobierców ustawowych. W pierwszej kolejności dziedziczą spadkobiercy należący do pierwszej grupy, a dopiero gdy ich nie ma – spadkobiercy z grupy kolejnej, itd.

GRUPA I:

W pierwszym rzędzie dziedziczą małżonek oraz dzieci spadkodawcy w częściach równych, przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Jeśli małżonkowie pozostawali przed śmiercią w ustroju wspólności majątkowej, dziedziczeniu podlega jedynie majątek osobisty zmarłego oraz udział (wynoszący co do zasady 1/2) w majątku wspólnym małżonków. Małżonek pozostający w separacji prawnej nie dziedziczy wcale. Podobnie wyłączony od dziedziczenia jest małżonek, jeżeli spadkodawca za życia wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Z kolei jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.

Przykład 1:

Zmarły S pozostawił żonę M oraz dwójkę dzieci A oraz B. Dziecko B nie dożyło otwarcia spadku, ale żyje jego córka C (wnuczka zmarłego S). Spadkobiercami ustawowymi są:

• żona M w 1/3,

• dziecko A w 1/3,

• wnuczka C w 1/3.

Przykład 2:

Zmarły S pozostawił żonę oraz czwórkę dzieci. Spadkobiercami ustawowymi są:

• żona w 1/4,

• dzieci w 3/16 każde (po 1/4 na każde dziecko z 3/4 spadku pozostałego po odjęciu udziału żony).

GRUPA II:

W braku zstępnych spadkodawcy powołani do spadku są małżonek spadkodawcy i rodzice spadkodawcy. Udział spadkowy każdego z rodziców, który dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi 1/4 całości spadku.

GRUPA III:

W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych (względnie ich zstępnym). Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

Przykład 3:

Zmarły S pozostawił żonę, matkę oraz siostrę. Spadkobiercami ustawowymi będą:

• żona w 1/2,

• matka w 1/4,

• siostra w 1/4.

Przykład 4:

Zmarły S pozostawił ojca oraz żonę. Spadkobiercami ustawowymi będą:

• żona w 1/2,

• ojciec w 1/2.

GRUPA IV:

Zgodnie z art. 934 § 1 k.c., w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy, którzy dziedziczą w częściach równych. Jakkolwiek w praktyce rzadko kiedy faktycznie mamy do czynienia z dziedziczeniem przez dziadków spadkodawcy, to funkcja tego przepisu wyraża się w tym, że w kolejnych jednostkach redakcyjnych pozwala on na przejście do dziedziczenia przez dalszych krewnych zmarłego. Jeżeli bowiem którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych (tj. ciociom i wujkom spadkodawcy), zaś jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych (tj. kuzynostwu spadkodawcy).

GRUPA V:

W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy (a więc tzw. pasierbom), pod warunkiem, że żadne z ich rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

GRUPA VI:

W razie braku osób ze wszystkich powyższych grup, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jeżeli zaś ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa. Są to tzw. spadkobiercy konieczni.

Co jeśli spadkodawca powołał w testamencie spadkobiercę (spadkobierców) jedynie do części spadku (nie wyczerpał całego spadku)?

W takim przypadku spadkobiercy testamentowi dziedziczą to, co zostało zapisane w testamencie, zaś pozostała część majątku spadkodawcy dziedziczona jest ustawowo, a więc na zasadach opisanych powyżej.

Od rozdysponowania w testamencie przez spadkodawcę jedynie częścią majątku odróżnić należy sytuację, w której testator powołał w testamencie kilku spadkobierców testamentowych, lecz jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą (np. odrzucił spadek albo nie dożył chwili otwarcia spadku). Wówczas co do zasady znajdzie zastosowanie instytucja tzw. przyrostu, tj. przeznaczony takiemu spadkobiercy udział przypadnie pozostałym spadkobiercom testamentowym proporcjonalnie do wielkości przypadających im udziałów.