Testament a Zachowek – Co Warto Wiedzieć?

Co to jest zachowek?

Zachowek to instytucja prawna, która zapewnia określonym najbliższym krewnym spadkodawcy prawo do otrzymania pewnej sumy pieniężnej, nawet jeśli zostali oni pominięci w testamencie. Jest to forma ochrony osób, które mogą zostać pozostawione bez środków do życia, jeśli spadkodawca postanowiłby je całkowicie pominąć. Zachowek bazuje na założeniu, że każdy człowiek ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swoim najbliższym.

Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego zachowek przysługuje:

• zstępnym (a więc jego dzieciom, wnukom itd.),
• małżonkowi,
• rodzicom,

– jeśli byliby w danym stanie faktycznym powołani do spadku z ustawy (a więc np. rodzicom roszczenie o zachowek będzie przysługiwać dopiero, jeśli testator nie pozostawił dzieci).

Jak oblicza się wysokość zachowku?

Wysokość zawsze określa się w oznaczonej kwocie pieniężnej, która zależy od wielu czynników, tj. od:

• wartości spadku (aktywów i długów spadkowych);
• wartości poczynionych przez spadkodawcę darowizn oraz zapisów windykacyjnych;
• wielkości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym;
• tego, czy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest osobą małoletnią.

Mianowicie, uprawnionemu, który jest trwale niezdolny do pracy, oraz małoletniemu zstępnemu należy się 2/3 udziału spadkowego, który przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Wszystkim pozostałym należy się 1/2 udziału spadkowego, który przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym. Powstały w ten sposób ułamek pomnożyć należy przez wartość tzw. substratu zachowku, na który poza majątkiem pozostawionym przez spadkodawcę w chwili śmierci (a więc poza aktywami pomniejszonymi o wartość długów spadkowych) składają się także przedmioty dokonanych przez zmarłego zapisów windykacyjnych oraz darowizn (z zastrzeżeniem wyjątków wskazanych w art. 994 k.c.).

ZACHOWEK = 1/2 albo 2/3 x udział istawowy x spadek + zapisy windykacyjne + darowizny (z wyjątkiem wymienionych w art. 994 KC)

Z powyższego uproszczonego wzoru wynika, że wyliczenie wysokości roszczenia przysługującego uprawnionym do zachowku nie jest zadaniem najłatwiejszym. Szacując jego wartość, warto skonsultować się zatem z kancelarią prawną, żeby mieć pewność, że otrzymany wynik jest zgodny z rzeczywistością.

Należy też zauważyć, że roszczenie o zachowek powstaje, gdy uprawniony nie otrzymał go w innej postaci. Jeśli uprawniony otrzymał jakieś kwoty w drodze dziedziczenia, zapisów czy darowizn, to sumy te zalicza się na poczet należnego mu zachowku. Jeśli okaże się, że uprawniony dostał pewne kwoty, ale kwoty te nie wyczerpują w całości zachowku, to będzie przysługiwać mu tzw. roszczenie o uzupełnienie zachowku.

Od kogo można domagać się zachowku?

Zobowiązanymi do zapłaty zachowku są:

• w pierwszej kolejności spadkobiercy powołani do dziedziczenia (solidarnie),
• w drugiej kolejności osoby, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapisy windykacyjne;
• a jeśli i od nich nie udałoby się uzyskać zaspokojenia roszczenia – odpowiadać będą obdarowani darowiznami doliczanymi do spadku.

Czy zachowek należy się tylko w razie sporządzenia testamentu?

Niekoniecznie. Analiza wyżej przedstawionego wzoru prowadzi do wniosku, że jeśli spadkodawca rozdysponował większością swojego majątku jeszcze za życia, w formie darowizn (uszczuplając w ten sposób istotnie masę spadkową), to jest możliwe, że nawet w przypadku braku pozostawienia jakiegokolwiek testamentu i dziedziczenia całego spadku ustawowo spadkobiercom przysługiwało będzie roszczenie o uzupełnienie zachowku.

Czy roszczenie o zachowek się przedawnia?

Tak, roszczenie o zachowek przedawnia się co do zasady z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Oznacza to, że w tym terminie uprawniony powinien wystąpić na drogę sądową, jeśli zobowiązani do zapłaty zachowku nie spełnili tego świadczenia dobrowolnie.

Jak uniknąć zachowku?

Nasuwa się zatem pytanie, czy spadkodawca, planując sukcesję swojego majątku, może w jakiś sposób uchronić spadkobierców od konieczności zapłaty zachowku. Istnieją takie możliwości, choć nie jest ich zbyt wiele:

• spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku w testamencie w ściśle określonych w przepisach przypadkach (takich jak uporczywe postępowanie przez uprawnionego w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego czy też brak wywiązywania się z obowiązków rodzinnych); wymaga to jednak umiejętnego sformułowania testamentu, bowiem Kodeks cywilny wymaga ujawnienia przyczyny takiej decyzji w testamencie;
• spadkodawca może także zawrzeć z przyszłym spadkobiercą umowę zrzeczenia się dziedziczenia; niewątpliwie minusem tego rozwiązania jest konieczność uzyskania konsensusu w tej kwestii z potencjalnym uprawnionym do zachowku;
• spadkodawca może również rozważyć rozdysponowanie należącymi do niego nieruchomościami za życia w formie umów dożywocia; przedmiotów takich umów – w odróżnieniu od przedmiotów darowizn – nie dolicza się do majątku spadkowego celem obliczenia wartości zachowku; wadą tej opcji jest jednak to, że spadkodawca wyzbywa się za życia nierzadko istotnego składnika swojego majątku.

Przepisy prawa cywilnego przewidują także jeszcze kilka wyłączeń, gdy roszczenie o zachowek się nie należy.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej na temat tego, jak rozdysponować majątkiem na wypadek śmierci zgodnie ze swoją wolą albo jak dochodzić skutecznie swoich praw – skontaktuj się z nami.